Θεραπεύει η Ψυχανάλυση; - Μονογραφίες 12 (2023)

ΜΟΝΟΓΡΑΦΙΕΣ 12

Αθανάσιος Αλεξανδρίδης
Χρυσή Γιαννουλάκη
Χρήστος Ζερβής
Γιάννης Κόντος
Νίκος Λαμνίδης
Marianne Leuzinger-Bohleber
Μαλιδέλης, Τελειώνη, Κουρέτας
Μαρίνα Παπαγεωργίου
Δημήτρης Τζάκσον

Eπιμέλεια
Ελίζα Νικολοπούλου
Γιώργος Σταθόπουλος

Θεραπεύει η ψυχανάλυση; Και περαιτέρω: η θεραπεία αποτελεί πράγματι σκοπό της ψυχανάλυσης και τι ακριβώς εννοούμε με τον όρο θεραπεία; Διατρέχοντας και τις τρεις πτυχές της ψυχανάλυσης, όπως αυτές προσδιορίστηκαν από τον Freud (θεραπευτική, μεθοδολογική και θεωρητική), τα ερωτήματα αυτά είναι άρρηκτα συνυφασμένα με την ιστορική πορεία της ψυχανάλυσης. Από την απαρχή της ψυχανάλυσης, στο πλαίσιο της πρώτης τοπικής θεωρίας, όπου προσδιορίζεται ως σκοπός η γνώση του ασυνειδήτου και η επιστροφή του απωθημένου, περάσαμε σταδιακά, στο πλαίσιο της δεύτερης τοπικής, στην καταναγκαστική επανάληψη, στην αρνητική θεραπευτική αντίδραση, στην καταστροφικότητα και στον μαζοχισμό, φτάνοντας στη διατύπωση «εκεί όπου ήταν το αυτό να έρθει το εγώ». Πρόκειται για τον ίδιο στόχο; Αν όχι, σε τι ακριβώς διαφέρουν; Ας αναφέρουμε επίσης, την προοδευτικά αυξανόμενη σημασία που ο ίδιος ο Freud αποδίδει στην τεχνική των κατασκευών, αντί της μίας ερμηνείας που υποτίθεται ότι έφερε μέσα της και στο φως του συνειδητού μιαν αδιαπραγμάτευτη ιστορική αλήθεια.

Θα λέγαμε ότι η ψυχανάλυση, θεραπεύοντας, ιστορικοποιεί ή ιστορικοποιώντας θεραπεύει, δηλαδή μετασχηματίζει. Αμβλύνει τις συγκρούσεις, ενώ εκείνο που μετασχηματίζει είναι τις επενέργειες του τραύματος, αποδυναμώνοντας τα διάχυτα ενεργειακά φορτία, προσδένοντας την ψυχική ενέργεια του υποκειμένου σε νέες αναπαραστάσεις, εμπλουτίζοντας, εντέλει, τα ψυχικά μέσα επεξεργασίας. Ως εργαλείο της αναλυτικής θεραπείας, θα ορίζαμε, αρχικά, την ερμηνεία της μεταβίβασης και αργότερα, ολοένα και περισσότερο, την κατάλληλη χρήση, αναγνώριση και ερμηνεία της αντιμεταβίβασης. Έτσι, σταδιακά, τίθεται όλο και πιο έντονα το ερώτημα Ποιος «θεραπεύεται» εντός της αναλυτικής διαδικασίας; Μπορεί να αναλυθεί και να «θεραπευτεί» οποιοσδήποτε αναλυόμενος, δίχως να «θεραπεύεται» διαρκώς και ο ίδιος ο αναλυτής, μέσα από τη συνεχή του αυτοανάλυση;

Στα κείμενα του παρόντος τόμου, οι συγγραφείς επιστρέφουν στις ρίζες του ακανθώδους ζητήματος, το οποίο, επερωτώντας την ίδια επιστημονική φύση της ψυχανάλυσης, αφορά εντέλει την αποτελεσματικότητα της και τη δυνατότητα αξιολόγησης και καταγραφή της ως θεραπείας.

Μνήμη Πέτρου Χαρτοκόλλη 1922-2022

Γράφουν:
Σταυρούλα Μπεράτη, Κώστας Ασημακόπουλος | Εύη Ζαχαρακοπούλου | Πέτρος Χαρτοκόλλης (Μετάφραση: Κώστας Ζερβός) | Όλγα Μαράτου | Ντένη Πάνιτς | Σωτήρης Μανωλόπουλος | Μαρία Χατζηανδρέου | Χρυσή Γιαννουλάκη | Φώτης Μπόμπος | Χάρης Μωρίκης | Κώστας Μπαζαρίδης

Μια έκδοση της Ελληνικής Ψυχαναλυτικής Εταιρείας

Στη πρόσκληση που απηύθυνε η Επιτροπή Εκδόσεων στους συγγραφείς αυτού του τεύχους διευκρίνιζε πως το αφιέρωμα στοχεύει να αναδείξει τη συμβολή του Πέτρου Χαρτοκόλλη στους εξής τομείς: στην καθιέρωση της ψυχανάλυσης στην Ελλάδα, στην ψυχαναλυτική θεωρία και πράξη, και στη λογοτεχνία.
Η Μονογραφία περιέχει δυο κείμενα από την εκδήλωση που οργάνωσε η Ε.Ψ.Ε. στο πνευματικό κέντρο του Δήμου Αθηναίων, τέσσερα πρωτότυπα άρθρα για τη συμβολή του Πέτρου Χαρτοκόλλη στην ψυχαναλυτική θεωρία και πράξη, τέσσερα πρωτότυπα άρθρα που πραγματεύονται την ενασχόληση του Χαρτοκόλλη με τη λογοτεχνία και το ανέκδοτο κείμενο του Χαρτοκόλλη «My mother's last smile» μεταφρασμένο στα Ελληνικά από τον Κώστα Ζερβό.

Σεξουαλικότητα και ταυτότητα φύλου (2023)

ΤΕΣΣΑ ΧΑΤΖΗΓΙΑΝΝΗ-ΣΤΕΦΑΝΑΤΟΥ - Ψυχική αμφισεξουαλικότητα, φύλο, ταυτότητα φύλου (σελίδα 11)
ΜΑΡΙΛΙΑ ΑΪΖΕΝΣΤΑΪΝ Περί αμφισεξουαλικότητας (σελίδα 27)
ΧΡΗΣΤΟΣ ΖΕΡΒΗΣ Το διχασμένο υποκείμενο της σεξουαλικότητας (σελίδα 39)
ΚΩΣΤΑΣ ΜΠΑΖΑΡΙΔΗΣ Ιχνηλατώντας μια «νεοσεξουαλική» ταυτότητα - Η σεξουαλικότητα και οι πολύμορφες εκφράσεις της (σελίδα 67)
ΠΑΝΟΣ ΑΛΟΥΠΗΣ Αμφιφυλία της ψυχαναλυτικής σκηνής (σελίδα 95)
ΙΩΑΝΝΑ ΠΑΝΑΓΙΩΤΟΠΟΥΛΟΥ Θήλυ – θηλυκότητα (σελίδα 111)
ΔΟΜΙΝΙΚΗ ΜΥΛΩΝΑ Η γυναικεία σεξουαλικότητα: ο διάλογος ανάμεσα στον Freud και τους πρώτους θεωρητικούς της ψυχανάλυσης (σελίδα 129)
ΔΕΣΠΟΙΝΑ ΝΑΖΙΡΗ Γονεϊκότητα σε ομοφυλόφιλα ζευγάρια και ψυχική αμφιφυλία (σελίδα 159)
ΔΗΜΗΤΡΗΣ ΚΑΒΑΛΛΙΕΡΟΣ Η γραφή ως λύση στα δεινά της διαφοράς των φύλων (σελίδα 175)
ΑΛΕΞΙΑ ΤΑΤΕΟΥ Ορλάντο, το απελπισμένο «κυνήγι» της λέξης στη γραφή της Βιρτζίνια Γουλφ (σελίδα 195)

Ψυχανάλυση και νευροεπιστήμες (2022)

Καταθλίψεις (2022)

Περί ευνουχισμού /  Πεπρωμένα του Οιδιποδείου (2020-21)

Η Σαγήνη (2019)

ΣΠΥΡΟΣ ΜΗΤΡΟΣΥΛΗΣ - Η σαγήνη και η αναλυτική κατάσταση
ΣΑΒΒΑΣ ΣΑΒΒΟΠΟΥΛΟΣ - Σαγήνη και τραύμα
ΒΑΣΙΛΗΣ ΔΗΜΟΠΟΥΛΟΣ - Η σαγήνη ως παράγοντας σεξουαλικοποίησης του προσυνειδητού
ΚΛΕΙΩ ΜΠΟΥΡΝΟΒΑ - Ναρκισσιστική σαγήνη και ιδιοποίηση ταυτότητας
ΣΑΡΑΝΤΗΣ ΘΑΝΟΠΟΥΛΟΣ - Σαγήνη: Μεταξύ επιθυμίας και αισθήματος ευθύνης
ΙΑΚΩΒΟΣ ΚΛΕΩΠΑΣ - "Ελπίζω ότι κάποια μέρα θα μάθω πώς να γελάω"
ΙΩΑΝΝΑ ΠΑΝΑΓΙΩΤΟΠΟΥΛΟΥ-ΑΧΕΙΜΑΣΤΟΥ - Τραυματική σαγήνη και πρωταρχική σκηνή
ΑΡΙΣΤΕΑ ΣΚΟΥΛΙΚΑ - Η σαγήνη, το υποκείμενο της αναπαράστασης και το αντικείμενο. Andre Green: Αναγνώσεις του Σαίξπηρ
ΑΝΝΑ ΠΟΤΑΜΙΑΝΟΥ - Με τη σκέψη στα της σαγήνης

Επιμέλεια έκδοσης: Μπαζαρίδης Κώστας, Μαράτου Όλγα

Αυτό που ονομάζουμε σαγήνη ‒μια εκθαμβωτική μαγεία που μας συνταράζει, ή μια σειρά από απατηλές εκλάμψεις, μια παγίδα‒ φωλιάζει στις καθημερινές συναλλαγές μας, αλλά στοιχειώνει ψυχικές εκφράσεις και συμπτώματα.

Το αναλυτικό εγχείρημα έχει βασικό στόχο να διασφαλίσει την αυθόρμητη ανάδυση και εκδίπλωση της μεταβίβασης, ώστε να επιτευχθεί η επεξεργασία της. Ο αναλυτής δεν είναι σαγηνευτής, αλλά προσπαθεί να ενεργοποιήσει ψυχικές κινήσεις και να αποτρέψει την υποβολή και τη σαγήνη που ενυπήρχαν στην ύπνωση και την καθαρτική μέθοδο των απαρχών της ψυχανάλυσης.

Όμως, καθώς συσσωρευόταν η κλινική εμπειρία, διαφάνηκε ότι η αναλυτική συνθήκη δεν είναι απόλυτα ουδέτερη, αλλά εμπεριέχει δυνατότητες σαγήνευσης. Αυτές οι πτυχές της μπορούν να λειτουργήσουν άλλοτε με έναν ήπια διεγερτικό τρόπο, αποκαλύπτοντας και ευοδώνοντας την ψυχική οργάνωση, και άλλοτε να αποκτήσουν τραυματικές διαστάσεις και να εγκλωβίσουν τον αναλυόμενο, παγώνοντας την ψυχική του πλαστικότητα. Έτσι, πίσω από τη διάσταση της σαγήνης διαμορφώνεται μια εύθραυστη ισορροπία. Από τη μια συντάσσονται η στήριξη, η αντι-αλλοτριωτική διαδικασία, η ευχαρίστηση, η διεργασία συμβολοποίησης και η ταυτισιακή ολοκλήρωση, ενώ από την άλλη καραδοκούν η αιχμαλωσία, η σύγχυση και η τελική ακύρωση του αναλυτικού διαβήματος.

Στα κείμενα που συναπαρτίζουν αυτήν τη Μονογραφία επιχειρείται η διακρίβωση της θέσης που κατέχει η έννοια της σαγήνης στην ψυχαναλυτική θεωρία και στην κλινική πράξη.

Διερευνάται η σχέση της με το αναλυτικό πλαίσιο, το τραύμα, την οργάνωση της ταυτότητας, την πρωταρχική σκηνή, αλλά και η συμβολή της στο χιού­μορ, στην καλλιτεχνική δημιουργία και στη διαμόρφωση των μύθων.

Η ερμηνεία στην ψυχανάλυση (2019)

ΝΤΕΝΥ ΠΑΝΙΤΣ  Η ερμηνεία στις πρώτες ψυχαναλυτικές συνεντεύξεις 
ΙΩΑΝΝΗΣ ΒΑΡΤΖΟΠΟΥΛΟΣ Η επιλογή της χρονικής στιγμής και το περιεχόμενο της ερμηνείας 
ΣΠΥΡΟΣ ΜΗΤΡΟΣΥΛΗΣ Ψυχαναλυτικός διάλογος και ερμηνευτική διαδικασία 
ΙΩΑΝΝΑ ΓΑΒΡΙΗΛ  Ψυχαναλυτικός διάλογος και ερμηνευτική διαδικασία: σχολιασμός επί του κειμένου του Σ. Μητροσύλη 
ΚΩΣΤΑΣ ΜΠΑΖΑΡΙΔΗΣ Μερικές σκέψεις για την ερμηνεία στη θεραπεία εφήβων 
ΧΡΗΣΤΟΣ ΖΕΡΒΗΣ Ερμηνεύοντας την ψυχική κινητικότητα: σχολιασμός επί του κειμένου του Κ. Μπαζαρίδη 
ΑΝΝΑ ΠΟΤΑΜΙΑΝΟΥ  Κάποιες σκέψεις για τους στόχους της ερμηνευτικής εργασίας 

Επιμέλεια έκδοσης: Κώστας Μπαζαρίδης, Όλγα Μαράτου

Η ερμηνεία κατέχει θεμελιακό ρόλο στην ψυχανάλυση. Αποτελεί ένα σημείο-κλειδί το οποίο συμπυκνώνει την εργασία του ψυχαναλυτή, τη θεωρητική του κατάρτιση, τις δυνατότητες τεχνικής που κατέχει, τη μέθοδο που ακολουθεί αλλά και τις ποιότητές του ως υποκειμένου. 
Βασικός στόχος της είναι να ανοίξει δρόμους ώστε ο αναλυόμενος να αποκτήσει πρόσβαση στις συγκρούσεις και τις επιθυμίες που ορίζουν τη ζωή του. Πασχίζει να άρει την απώθηση και να ανασύρει απόκρυφα συναισθήματα και ασυνείδητες πτυχές των λεγομένων και των πράξεών του, αναδεικνύοντας έτσι τις ιδιαίτερες όψεις της ψυχικής του οργάνωσης.
Ο Freud υπογράμμιζε ότι η ερμηνεία προσπαθεί να συνταιριάξει υλικό που κινείται σε διαφορετικά επίπεδα ψυχικής δραστηριότητας, εκφέρεται τόσο με λέξεις όσο και με τη σιωπή, και συνδέεται άμεσα με το πλέγμα των μεταβιβαστικών και αντιμεταβιβαστικών φαινομένων. Ωστόσο, η αποτελεσματικότητά της διηθείται και οριοθετείται από τη λειτουργικότητα του αναλυτικού πλαισίου, αλλά και από την επενέργεια των εκφράσεων της ενόρμησης θανάτου.
Στα κείμενα που συναπαρτίζουν αυτόν τον τόμο φωτίζεται η φύση της ερμηνευτικής διαδικασίας τόσο σε ενήλικους όσο και σε εφήβους, καθώς και τα χαρακτηριστικά που φέρουν οι διάφοροι τρόποι ερμηνευτικής παρέμβασης.

A tribute to André Green (2016)

Editors : Olga Maratou, Denny Panitz

Authors : Athanasios Alexandridis, Fotis Bobos, Anna Potamianou, Savvas Savvopoulos, Christos Zervis

Andre Green's legacy to modern science and civilization is original and important. He was one of the major thinkers of modern psychoanalysis. A deep connoisseur of Freud's writings, he opened new paths of thought and remained an active interlocutor, either in direct dialogue or in theoretical conversation, with philosophers, psychologists, neuropsychologists, anthropologists and of course with the most influential psychoanalysts of his era. He published more than 30 books, translated into many languages and a multitude of articles in psychoanalytical journals all over the world. One aspect of his work on applied psychoanalysis has produced studies on Greek tragedies and the work of artists and writers like Leonardo, Shakespeare, Conrad, Jorge Luis Borges and Henry James. The main themes of Green's work are affects, representation and language and a metapsychological theory of temporality. He introduced the concept of the "Work of the Negative" into the field of psychoanalysis comprising the dead mother syndrome, death narcissism, blank psychosis, etc.
The collection of articles in the Hellenic Psycho-Analytical Society's tribute to Andre Green touch upon some important aspects of his work: applied psychoanalysis, his clinical thinking, the vicissitudes of the concept of the negative, his dialogue with psychosomatics and the influence of the death drive in psychic functioning. The authors of this Monograph have known and worked with Andre Green in numerous encounters both in Paris and in Greece that he had visited many times, supporting the development of psychoanalytic training and honoring the Greek spirit and culture.

Όψεις του αντικειμένου στην ψυχανάλυση (2016)

Συγγραφείς : Πάνος Αλούπης, Αριέλα Ασέρ, Βασίλης Δημόπουλος, Χρήστος Ζέρβης, Χρήστος Ιωαννίδης, Σωτήρης Μανωλόπουλος, Σάββας Σαββόπουλος, Αριστέα Σκούλικα, Νίκος Τζαβάρας

Παρουσίαση : Η έννοια «αντικείμενο» συνοδεύει το ψυχαναλυτικό εγχείρημα από τη γέννησή του. Συναρτάται με τις ενορμητικές τροχιές, συνδέεται άμεσα με τα συναισθήματα και τις μεταλλαγές της ψυχοσεξουαλικής πορείας, ενώ αποτελεί σημείο συνάντησης και αντιπαράθεσης με την παραδοσιακή σύλληψη αυτής της έννοιας από τη φιλοσοφία και τη γνωσιακή ψυχολογία. Η «σχέση με το αντικείμενο» αποτελεί ένα προνομιούχο πεδίο όπου αναδεικνύονται οι πολυδαίδαλες διαδρομές της ανθρωποποίησης και της υποκειμενοποίησης και δοκιμάζονται θεωρητικές υποθέσεις και θεραπευτικές στρατηγικές. Ωστόσο ο ακριβής ορισμός του αντικειμένου στην ψυχανάλυση παραμένει αινιγματικός και ρευστός, παρά την πολλαπλότητα των θεωρητικών και κλινικών προσεγγίσεων που έχουν παρουσιαστεί μέχρι σήμερα. Ο όρος εμπεριέχει μια εντυπωσιακή πολυσημία καθώς το μερικό αντικείμενο αλλά και το ολικό, το ναρκισσιστικό και το σεξουαλικό, το εσωτερικό αλλά και το εξωτερικό, το αντικείμενο-εαυτός και το αντικείμενο-σωματική ζώνη κ.ά. συνυπάρχουν κάτω από μια κοινή σημειολογική αναφορά. Αυτός ο σημασιολογικός πλούτος καθρεφτίζει τη βαρύτητα και την πολυπλοκότητα του θέματος, μπορεί όμως να οδηγήσει σε συγχύσεις και παρερμηνείες. Στη μονογραφία αυτή επιχειρείται μια πρώτη παρουσίαση ενός τόσο πολυδιάστατου θέματος. Εμπεριέχονται θεωρητικά και κλινικά κείμενα που προσπαθούν να το φωτίσουν από διαφορετικές θέσεις και να αναδείξουν την πρωτοτυπία και τις ιδιαιτερότητες που παρουσιάζει η ψυχαναλυτική κατανόηση και κλινική πράξη. 

Εσωτερική και εξωτερική πραγματικότητα (2015)

 Παρουσίαση : Ό,τι ονομάζουμε «εσωτερική-ψυχική πραγματικότητα» και «εξωτερική πραγματικότητα» δεν έχουν απόλυτα σαφή και διακριτά όρια. Αλληλοδιηθούνται και ανασχηματίζονται οι συνθήκες ύπαρξης κάθε υποκειμένου καθώς μεταλλάσσονται. Η ψυχαναλυτική σκέψη δεν αποδέχεται την απλοϊκή ιδέα μιας αντικειμενικής πραγματικότητας που εκτυλίσσεται ανεξάρτητα, μπροστά σε έναν ουδέτερο, απρόσβλητο παρατηρητή, ούτε και την πεποίθηση ότι υπάρχει μια εσωτερική σκηνή, όπου αναπτύσσεται ένα απόλυτα προστατευμένο και αποκαθαρμένο από προσμίξεις υποκειμενικό βίωμα. Κατά την αναλυτική διεργασία αναδεικνύεται η διάχυση των βιωμάτων ανάμεσα στον αναλυτή και τον αναλυόμενο μέσα από τη μεταβιβαστική-αντιμεταβιβαστική συναλλαγή. Αναδεικνύεται επίσης πόσο ευάλωτη είναι η αναλυτική συνθήκη όταν απειλείται από έντονες εξωτερικές καταστάσεις, που μπορεί να εισβάλουν απρόβλεπτα και ορμητικά. Στη μονογραφία αυτή συγκεντρώνονται ψυχαναλυτικά άρθρα που διερευνούν τις έννοιες της εσωτερικής και της εξωτερικής πραγματικότητας και τους όρους διαπλοκής τους, τόσο σε θεω­ρητικό επίπεδο όσο κυρίως στο επίπεδο της κλινικής εμπειρίας.

Απώλειες και διεργασία πένθους (2013)

Συγγραφείς : Χρήστος Ιωαννίδης, Σωτήρης Μανωλόπουλος, Όλγα Μαράτου, Κώστας Μπαζαρίδης, Σταυρούλα Μπεράτη, Ιωάννα Παναγιωτοπούλου, Ντένυ Πάνιτς, René Roussillon, Αριστέα Σκούλια 

 Παρουσίαση : Κάθε ανθρώπινο ον είναι ταγμένο να συναντήσει πολλές συνθήκες αποχωρισμού και απώλειας. Η λέξη πένθος, η οποία ξεπηδά από το ρήμα πάσχω, σηματοδοτεί την αμετάκλητη απουσία ενός ψυχικά πολύτιμου αντικειμένου. Ορίζει ακόμη μια κρίσιμη στιγμή για κάθε υποκείμενο. Η ζωή συνθλίβεται, ο κόσμος αδειάζει και συρρικνώνεται, οι παραστάσεις τρεμοσβήνουν, ο λόγος φτωχαίνει και αγκομαχά, η επικοινωνία με τους άλλους μοιάζει με χάσιμο χρόνου, η μελαγχολική καταβρόχθιση προβάλλει απειλητικά. Όμως αυτό το οδυνηρό εντύπωμα κινητοποιεί μια σύνθετη ψυχική εργασία που ίσως αποτελέσει μια πολύτιμη πρόσκτηση. Ένα πένθος που έχει διανύσει την πορεία του, παρά τα όποια κατάλοιπα μπορεί να αφήσει, προσφέρει την αίσθηση μιας λυτρωτικής νοσταλγίας και ζωντανεύει τις προσδοκίες ψυχικής επαναγέννησης. Τα άρθρα αυτής της μονογραφίας δίνουν ένα στίγμα της σύγχρονης ψυχαναλυτικής συνεισφοράς για την εργασία του πένθους. Οι συγγραφείς ανατρέχουν, συχνά με κλινικά παραδείγματα, σε πολύ πρώιμες στιγμές απώλειας, σε διαγενεαλογικά τραύματα, σε ιστορικές εγγραφές, αλλά και στη μάχη με το άγνωστο και το απρόσμενο που είναι συνυφασμένα με την ανθρώπινη περιπέτεια. Υπογραμμίζουν ακόμη τη σημασία του αντικειμένου, τις δυσκολίες ρευστοποίησης και μετασχηματισμού των επενδύσεων, την ανάδυση νέων ψυχικών παραγώγων και την αναζωπύρωση της δημιουργικής δυνατότητας, τα οποία μπορεί να ανακινήσει η διεργασία πένθους.

Η έννοια του αρνητικού στην ψυχανάλυση (2011)

Συγγραφείς : Andre Green, Μαρίλια Αϊζενστάιν, Ιωάννης Βαρτζόπουλος, Σπύρος Μητροσύλης, Σταυρούλα Μπεράτη, Άννα Ποταμιάνου 

 Παρουσίαση : Ο όρος αρνητικό χρησιμοποιείται στην ψυχαναλυτική ορολογία συνήθως ως απαξιωτικός προσδιορισμός. Όμως ο Freud είχε την αντίληψη ότι είναι μια κρίσιμη έκφραση, η οποία δεν συνδέεται μόνο με παθολογικές διεργασίες, αλλά διατρέχει ολόκληρη την ψυχική ζωή. Εκείνος που επεξεργάστηκε ιδιαίτερα το «αρνητικό» είναι ο André Green. Εκκινώντας από τη φιλοσοφική σκέψη του Hegel, τις ψυχαναλυτικές συνεισφορές του Winnicott, του Bion και άλλων, αλλά αντλώντας και από πλούσια κλινική εμπειρία, ο Green οργάνωσε μια πολυεπίπεδη έννοια που άνοιξε νέες προοπτικές στην ψυχαναλυτική πράξη και σκέψη. Ωστόσο το αρνητικό παραμένει μια «σκοτεινή», «δύσβατη» οντότητα που συχνά οδηγεί σε παρανοήσεις. Στα άρθρα που συναπαρτίζουν αυτό τον τόμο αποτυπώνεται ο πλούτος αυτής της έννοιας, οι πολυσήμαντες εκφάνσεις της, οι κλινικές εφαρμογές της, οι αντιπαραθέσεις που τη συνοδεύουν και φωτίζεται η λειτουργική της αξία.